સંઘવીએ ઘડિયાળમાં જોયું. બપોરનો દોઢ વાગવા આવ્યો હતો. પછી પ્યૂનને પૂછયું, ‘હજુ કેટલા પેશન્ટ્સ બાકી રહ્યા છે?’
‘આઠ’, કાંતિએ જવાબ આપ્યો.
7294_doctor‘ઓહ એનો મતલબ કે હજુ દોઢેક કલાક નીકળી જશે.’ ડો. સંઘવી સ્વગત બબડયા, ‘સખત ભૂખ લાગી છે, પણ ઓ.પી.ડી. પતાવ્યા પહેલાં લંચનો મેળ નહીં પડે.’ પછી માથું ધુણાવીને કાંતિ સાંભળી શકે તેમ બોલ્યા, ‘નેક્સ્ટ પેશન્ટ, પ્લીઝ’

સૌરાષ્ટ્રનું એક જાણીતું શહેર. ડો. સંઘવી ત્યાંના જાણીતા બાળરોગ નિષ્ણાત. આજુબાજુના પંથકમાં એમની સારી નામના. એક તો ત્રીસ વર્ષનો અનુભવ, ઉપરથી નિદાન બાબતમાં હોશિયારી અને સારવારની બાબતે નિષ્ઠા. દરદીઓને આનાથી વધારે બીજું શું જોઈએ? રોજ સવાર-સાંજ મળીને દોઢસોથી બસો જેટલાં બાળકો એમણે તપાસવાં પડે. બીજા કોઈ કામ માટે એમની પાસે સમય ન બચે.

ડો. સંઘવી ઘણીવાર મજાકમાં કહે, ‘છેલ્લે થિયેટરમાં જઈને મેં હિ‌ન્દી ફિલ્મ જોઈ એ વાતને આજે વીસ વર્ષ થયાં. ન્યાતમાં કોઈ સગાંના લગ્ન પ્રસંગે હું હાજરી આપી શકતો નથી. દરદીઓની સેવા કરવામાં મેં મારાં બંને બાળકોનું શૈશવ માણવાનું ખોઈ દીધું છે. મારી પત્નીને શોપિંગમાં ક્યારેય હું સાથ આપી શક્યો નથી. એટલું વળી સારું છે કે અમારાં લગ્ન થયાં ત્યારે હજુ મેં પ્રેક્ટિસ શરૂ કરી ન હતી, નહીંતર કદાચ વરરાજા વગરની જાન જોડવી પડી હોત’
જાન તો કદાચ વરરાજા વગર રવાના થઈ શકે. (જૂના જમાનામાં રાજાઓ પોતાની અવેજીમાં ખાંડું મોકલતા હતા ને) પણ માણસને ભૂખ લાગે ત્યારે આવો કોઈ વિકલ્પ બચતો નથી. જમવા માટે તો એણે જાતે જ જવું પડે, ડો. સંઘવી ક્લિનિકમાં ભજિયાં કે દાળવડાં મગાવીને જમવામાં માનતા ન હતા. બે વાર પત્નીનાં હાથનું રંધાયેલું સાદું અને સાત્ત્વિ‌ક ભોજન જ ખપે. પણ દરદીઓની ભીડ એટલી બધી રહેતી હતી કે મહિ‌નામાં દસ-બાર દિવસોએ એવું બનતું હતું કે બપોરનું લંચ સાંજના ડિનર સાથે ભળી જતું હતું.

આજનો દિવસ પણ એવો જ સાબિત થવા તરફ જઈ રહ્યો હતો. આઠ બાળકો તપાસતાં-તપાસતાં ત્રણ વાગી ગયા. હવે ભૂખ ચરમસીમા પર જઈ પહોંચી હતી. ડો. સંઘવીએ ઘરે ફોન જોડીને પત્નીને સૂચના પણ આપી દીધી, ‘દસ મિનિટમાં પહોંચું છું. રસોઈ ગરમ કરી રાખજે. ભૂખ તો એવી લાગી છે કે જો થાળી પીરસવામાં મોડું કરીશ, તો હું ખાલી થાળીને ચાવી જઈશ.’

બરાબર આ ક્ષણે કાંતિ ડોકાયો, ‘સાહેબ, એક ઈમરજન્સી કેસ આવતો દેખાય છે. ટેક્સીમાંથી ઊતરે છે.’

‘એમને પગથિયેથી જ રવાના કરી દે બીજા દવાખાને મોકલી આપ. ભૂખ પણ લાગી છે અને આજે થાકી પણ…’ આટલું બોલી લીધા પછી ડો. સંઘવી અટકી ગયા. વિચારી રહ્યા: ‘મારો તબીબી ધર્મ શું કહે છે? મારા દવાખાનામાં આવી ચડેલા એક પણ દરદીને મારાથી સારવાર આપવાની ના ન પડાય. વળી આ શહેરમાં બીજો કોઈ પીડિયાટ્રિશિયન છે જ ક્યાં? કાંતિ એને બીજા દવાખાને જવાનું કહી દે તો એ લોકોએ માત્ર સરકારી હોસ્પિટલમાં જ જવું પડે. ત્યાં તો ડોક્ટરના નામે કાગડા ઊડે છે. કોણ તપાસશે એને?’ એવું વિચારીને ડો. સંઘવી પાછા એમની ખુરશીમાં બેસી ગયા. કાંતિને સૂચના આપી દીધી, ‘આવવા દે એમને અંદર.’

ત્રણ જણાં અંદર ધસી આવ્યા. આમ તો બે જ. પતિ-પત્ની અને હાથમાં સાવ નાનું બાળક. પત્નીની આંખમાં આંસુ હતાં અને પતિના ગળામાં રુદન.

‘ડોક્ટર સાહેબ ડોક્ટર સાહેબ આ અમારી દીકરીને બચાવી લો. ત્રણ જ મહિ‌નાની છે, પણ અમારી જિંદગીનો આધાર છે. ગામડેથી આવ્યાં છીએ. ત્યાંના ડોક્ટર પાસે ચાર દિ’થી દવા કરાવતા હતા. આજે ડોક્ટરે હાથ ઊંચા કરી દીધા. અમને કહી દીધું કે આની હાલત અત્યંત ગંભીર છે. તાત્કાલિક એને અમદાવાદ લઈ જવી પડશે…’

‘તો પછી અમદાવાદને બદલે અહીં મારી પાસે શા માટે લઈ આવ્યાં?’ ડો. સંઘવી મૃદુતાપૂર્વક આવું પૂછી રહ્યાં સાથે સાથે ટેબલ પર કપડામાં લપેટાયેલી એ બાળકીને તપાસતા પણ રહ્યા.

બાળકીનો પિતા બોલતો ગયો, ‘અમદાવાદ જવા જેટલા અમારી પાસે રૂપિયા ન હતા અને મારી દીકરી પાસે કદાચ એટલો સમય નથી રહ્યો. એટલે અમે તમારી પાસે… જુઓ ને… સાહેબ… એને… એને…’

ડો. સંઘવીએ બાળકીની ‘પલ્સ’ પકડવાની કોશિશ કરી, પણ એમના આઘાત વચ્ચે નાડી ધબકતી બંધ થઈ ગઈ હતી. એણે માથું ઢાળી દીધું હતું. ડોક્ટરે એની છાતી ઉપર સ્ટેથોસ્કોપ મૂકીને ધબકારા સાંભળવાનો પ્રયાસ કર્યો, પણ સરિયામ નિષ્ફળતા સાંપડી. પાંસળીઓના પિંજરમાં સર્વત્ર સન્નાટો જ સન્નાટો વ્યાપ્ત હતો. હવે એક જ ઔપચારિકતા બાકી રહી હતી. ડો. સંઘવીએ દીકરીનાં મા-બાપને માત્ર આટલું જ કહી દેવાનું હતું : ‘હું દિલગીર છું. તમારી દીકરી મૃત્યુ પામી છે. તમે જો સમયસર મારી પાસે આવી પહોંચ્યા હોત તો એની સારવાર કરવા જેટલો મને…’

પણ આવું કહી દે તો ડો. સંઘવી અને બીજા સામાન્ય ડોક્ટરો વચ્ચે ફરક શો રહે? એમણે સંકલ્પ કર્યો કે આ તાજી જ મૃત્યુ પામેલી બાળકીને પાછી જીવતી કરવાનો તેઓ પ્રયત્ન કરશે. મૃત શરીરમાં પ્રાણ નાખવાનું કામ તો કોઈ કાળા માથાનો માનવી કરી શકે જ નહીં; પણ એ બાળકીની હાલત સહેજ વિશષ્ટિ હતી. ડો. સંઘવી જાણતા હતા કે જ્યારે એ બાળકીને એમના દવાખાનામાં લાવવામાં આવી, ત્યારે તો એ જીવતી હતી. ભલે મરણોન્મુખ હતી, તો પણ એનાં દેહમાં જીવ હજુ બચ્યો હતો. કારણ કે ડો. સંઘવી જ્યારે પ્રારંભિક પૂછતાછ કરતા હતા ત્યારે સવાલો પૂછવાની સાથે સાથે તેઓ બાળકીની શારીરિક તપાસ પણ કરી રહ્યા હતા. એ વખતે તો એની ‘પલ્સ’ મોજૂદ હતી. એનો શ્વાસોચ્છ્વાસ પણ ચાલુ હતો. પછી અચાનક તે ડૂબી ગઈ. આનો મતલબ કે એનો પ્રાણ હજુ એનાં દેહથી ખાસ દૂર ગયો ન હતો. (મેડિકલ દૃષ્ટિએ એવું કહી શકાય કે એનું બ્રેઇન સક્ર્યુલેશન બંધ થયાંને હજુ માંડ એક-બે ક્ષણો થઈ હશે, જો કોઈપણ રીતે એનું હૃદય પુન: ધબકતું કરી શકાય તો બાળકીનું મગજ ફરીથી કામ કરવા લાગે.)

ડો. સંઘવીએ કમ્પાઉન્ડરને ત્રણ ઇન્જેક્શનો ભરીને લાવવાનો આદેશ આપી દીધો અને પોતે એ ત્રણ માસની બાળકીને ‘કાર્ડિયાક મસાજ’ આપવા માંડયા. કુમળી કાયા, નાજુક પાંસળીઓ અને હૃદયની સાઇઝ પણ નાની. ડો. સંઘવીને મસાજ આપવામાં બહુ મહેનત ન કરવી પડી. વચ્ચે-વચ્ચે થોડીક વાર માટે મસાજ આપવાનું બંધ કરીને તેઓ બાળકીને માઉથ-ટુ-માઉથ રેસ્પિરેશન આપી લેતા હતા. કૃત્રિમ રીતે એનાં ફેફસાંમાં ઉછીનો શ્વાસ ભરી આપતા હતા. એટલી વારમાં કમ્પાઉન્ડર ત્રણ સિરીંજો સાથે હાજર થઈ ગયો.

ડો. સંઘવીએ એક ઇન્જેક્શન સીધું હૃદયની અંદર ભોંકી દીધું. બીજા બે ઈન્જેક્શનો હાથની નસમાં આપ્યાં. ફરીથી કાર્ડિયાક મસાજ ચાલુ કરી દીધો. આ બધું કામ પતાવવામાં એમને ભાગ્યે જ એકથી દોઢ મિનિટ જેટલો સમય લાગ્યો હશે. હવે બધું ભગવાનના હાથમાં હતું.

ભગવાન શા માટે અપજશનો ટોપલો પોતાના માથે લે? એક હોશિયાર અને દયાળુ ડોક્ટરની તનતોડ મહેનત જોઈને એ પણ શરમાઇ ગયો હશે. દીકરીની છાતી અચાનક આપમેળે ઊંચી-નીચી થવા લાગી. એક-બે હળવા આંચકા અને પછી હૃદયના ધબકારા પુન: ચાલુ થયા.

ડો. સંઘવી હવે ભારે ઉત્સાહમાં આવી ગયા. તરત જ આઈ. વી. ઇન્ફ્યુઝન ચાલુ કરી દીધું. ઓક્સિજનની નળી નાકમાં ખોસી દીધી. બાળકીની હાલત સ્થિર થઈ ત્યાં સુધીમાં એમણે ગામડાંના ડોક્ટરે અમદાવાદના મોટા નિષ્ણાત ઉપર લખી આપેલી ‘રેફરન્સ નોટ’ વાંચી લીધી.

આ વાત ખાસ નોંધનીય છે. અત્યાર સુધી ડોક્ટરે જે સારવાર આપી હતી તે દરદીની બીમારી વિશે કશું જ જાણ્યા વગર આપી હતી. એનો એક માત્ર ઉદ્દેશ દીકરીની બંધ થયેલી ‘પલ્સ’ પાછી ચાલુ કરી દેવાનો હતો. હવે એની મૂળ બીમારીનું નિદાન કરવાનું રહેતું હતું. ફાઇલ, રિપોર્ટ્સ અને ચિઠ્ઠીના અભ્યાસ પછી ડો. સંઘવી એ નિદાન ઉપર આવ્યા કે એ બાળકીને બ્રોન્કોન્યૂમોનિયા થયો હતો. એમણે સારવારનું સુકાન એ દિશામાં કરી નાખ્યું.

બાળકી જોખમમુક્ત થાય તે વાતને તો હજુ કલાકો લાગી જવાના હતા, પણ યમદૂતો દૂર ચાલ્યા જાય એ માટે બે-ત્રણ કલાક પર્યાપ્ત હતા. લગભગ સાડા પાંચ વાગ્યાની આસપાસ ડો. સંઘવી ઘરે જવા માટે ઊભા થયા. કમ્પાઉન્ડરને જરૂરી સૂચનાઓ આપીને તેઓ કારમાં બેઠા.

ઘરે પહોંચ્યા, ત્યારે એમનાં પત્ની કંટાળીને પૂછવા લાગ્યા, ‘તમે પણ ખરા છો આટલી બધી વાર લગાડાતી હશે? હું તો ક્યારનીયે થાળી પીરસીને તમારી રાહ જોઈ રહી છું. એકાદ ફોન તો કરી દેવાય કે નહીં? મને તો દવાખાને ફોન કરવાની તમે મનાઈ ફરમાવી છે. ક્યાં ફસાઈ ગયા હતા અત્યાર સુધી?’

‘ફસાઈ જ ગયો હતો. બીજે ક્યાંય નહીં, પણ તમારી નારી-જાતિની માયાજાળમાં’ ડો. સંઘવી થાકભર્યું હસ્યા, ‘હં…હં… તારે ચિંતા કરવાની જરૂર નથી. મને ફસાવ્યો હતો. એક ત્રણ માસની દીકરીએ. બહુ મહેનત કરાવી એ માસૂમ કળીએ મારી પાસે પણ આખરે એ પાછી આવી ગઈ ખરી. મારો બધો થાક ઉતારી દીધો એ બચુકડી બદમાશણે.’
‘અને ભૂખનું શું? રસોઈ પાછી ગરમ કરી આપું?’ પત્નીએ પૂછ્યું.

‘ના, હવે જમવાની ઇચ્છા નથી. હું એમ તો નહીં કહું કે મારી ભૂખ મરી ગઈ છે, પણ એવું જરૂર કહીશ કે મારું પેટ ભરાઈ ગયું છે. ડોક્ટરનું પેટ હંમેશાં ભોજનથી નથી ભરાતું, ક્યારેક ક્યારેક લગભગ મૃત:પ્રાય દરદીને બચાવી લેવાના સંતોષથી પણ એનું પેટ ભરાઈ જતું હોય છે.’

(ર્શીષક પંક્તિ: હિ‌તેન આનંદપરા)