પ્રવાસમાં આપણા સહપ્રવાસી બે જાતના હોય. આપણે પસંદ કરેલા એટલે કે, પ્રવાસના વિચારમાત્રથી મનમાં ગોઠવાઈ જનારા, પહેલેથી છેલ્લે સુધી સાથે રહેનારા અને સુખદુ:ખમાં પણ સાથ ન છોડનારા એવા જાણીતા થઈ ગયેલા મિત્રો કે સ્નેહીઓ હોય. બીજા સહપ્રવાસીઓ તદ્દન અજાણ્યા હોય, પણ પ્રવાસમાં ફક્ત સીટ નંબરને કારણે આપણા સહપ્રવાસી બનવાનો લાભ મેળવી જનારા હોય !

પ્રવાસ નાનો હોય કે મોટો, બે કલાકનો હોય કે બાર દિવસનો હોય, સહપ્રવાસી બાબતે હું બહુ ઊંચા જીવે રહું. બાજુમાં કોણ જાણે કોણ આવશે ! કોઈ ભાઈ ન આવે તો સારું. બાઈ આવે તો નિરાંત. (પુરુષો પણ આવું જ વિચારે કે......). ખેર, બધા જ કંઈ ચોર કે ખરાબ હોય એવું નહીં પણ જ્યાં ને ત્યાં પ્રવાસીઓ માટે ચેતવણી લખેલી હોવાથી હું સાવધાન ને સતર્ક રહું છું. જમાનો ઘણો બદલાઈ ગયો છે. દયા–માયા કે ભલમનસાઈના દિવસો હવે રહ્યા નથી. તેમાં પણ જ્યારથી મેં ઘેનવાળી બિસ્કીટ ખવડાવીને મુસાફરોને લૂંટનારાની વાતો સાંભળેલી, ત્યારથી તો કોઈના બિસ્કીટના પૅકેટ સામે પણ જોવાનું મેં છોડી દીધેલું. જેવું મારી આજુબાજુ કોઈ બિસ્કીટનું પૅકેટ કાઢે કે હું બારીની બહાર જોવા માંડું. એટલે એમ નહીં સમજતા કે, એ લોકો બટાકાવડાં કે સમોસાં ખાતાં હોય તો હું એમને આશાભરી આંખે જોયા કરું. ભૂખે બેભાન બનવા હું તૈયાર પણ બિસ્કીટ ખાઈને નહીં.

સહપ્રવાસી બાબતે બીજી ચિંતા મને બીડી–સિગારેટ પીવાવાળાથી થતી. ઘણાં વર્ષોથી જાહેરમાં ધુમ્રપાન પર પ્રતિબંધ હોવાથી, હવે મને ટ્રેન કે બસમાં ઉધરસ આવતી નથી કે ગુસ્સો નથી આવતો. જોકે બકરું કાઢતાં ઊંટ પેઠું છે તે, લોકો માવો ખાઈને જ્યાં બેઠાં હોય ત્યાં જ મજેથી થૂંકી દે છે અથવા બારીમાંથી પીચકારી છોડે છે. બસમાં જો હું પાછળની સીટ પર બેઠી હોઉં તો, ઊભી થઈને થૂંકનારના માથે બૅગ પછાડીને એને બેભાન કરવાનો જુસ્સો ચડીજાય, પણ ‘એય ! જોઈને થૂંકો. (પાછળ કોણ બેઠું છે, ખબર છે ?) અહીં અમારા પર બધું ઉડે છે.’ બસ, વધારે કંઈ નહીં. ને જો બાજુવાળા માવો ચગળતા હોય તો ? કંઈ નહીં. મોંએ રૂમાલ દાબીને બેસી રહું. એમ થોડું કહેવાય કે, ‘એ.....ય ! કેમ માવો ખાઓ છો ? તમારું મોં ગંધાય છે.’ (એ રીતે જોવા જઈએ તો; બીડી–સિગારેટવાળાની નિરાંત હતી કે, જેવું કોઈ કહે કે તરત બીડી ફેંકી દેતા.

ખેર, કોઈ પણ પ્રવાસે નીકળ્યાં હોઈએ ત્યારે મગજમાં આગલા પ્રવાસોના જાતજાતના અનુભવોની ફિલ્મ ફરતી હોય. મારા મનમાં દિલ્હીના પ્રવાસની વાતો ઘુમરાતી હતી ! ઘણી વાર એવું બને કે, સ્ત્રીઓને અઠવાડિયા– દસ દિવસની છુટ્ટી મળી જાય ને આકાશવાણી થાય કે, ‘જા બચ્ચી, થોડા દિવસ તું બધી જવાબદારીમાંથી મુક્ત છે. તારે જે ખાવુંપીવું હોય તે ખાઈ–પી લે. જ્યાં ફરવું હોય ત્યાં ફરી લે. (ભટકી લે.) કોઈ તારા માથા પર નહીં બેસે એની સો ટકા ગૅરંટી અને તારે કોઈનું ટેન્શન નહીં લેવું પડે એની બસો ટકા ગૅરંટી.’ આવું વરદાન અચાનક જ મળી જાય તો ? મળેલું, મને જ મળેલું ! અને વરદાન મળતાં જ હું તો આભી બની ગયેલી. કહો કે, ગૂંગી ને બહેરી જ બની ગયેલી. શું કરવું ને ક્યાં જવું (ભટકવા) તે સમજાયું નહોતું. યાદ આવે તો ને ? ત્યારે તરત જ હેમાબહેનની યાદ મદદે આવેલી.

ગયે વરસે અમે દિલ્હી ગયેલાં ત્યારની વાતો હજી દિમાગમાંથી નીકળી નહોતી. અમે એટલે હું અને હેમાબહેન. હેમાબહેન સ્વભાવે વાતગરાં. એમને વાત કરવાની સારી ફાવટ. કોઈની પણ સાથે વાતે લાગી જાય ! એમ બીજી કોઈ ખટપટ નહીં એટલે એ બોલ્યા કરે ને મારે સાંભળ્યા કરવાનું અથવા વાતની મજા લેવાની અથવા ઊંઘી જવાનું ! હેમાબહેનને એનું જરાય ખરાબ પણ ન લાગે. મારા પૂછતાં જ એ તો સહપ્રવાસી બનવા તેયાર થઈ ગયાં. સફરમાં જો કે મને એમના કારણે ફાયદો પણ થયો. અમારા સામાનની સઘળી જવાબદારી હેમાબહેન પોતાને માથે લઈ લેતાં. કૂલી સાથે રકઝક કરવાથી માંડીને, એની પાસે ટ્રેનમાં સામાન મુકાવવાથી લઈને પાછો પહોંચવાના સ્ટેશને પણ સામાન ગણીને વ્યવસ્થિત ઉતારવાનું માથાકૂટિયું કામ હેમાબહેન હોંશે હોંશે પાર પાડતાં ને તેય વાતવાતમાં ! (એટલે કે, વાત કરતાં કરતાં !) સાચું કહું તો, હું તો એવા સમયે તદ્દન બાઘી જ સાબિત થતી. પણ એનો શો રંજ કરવાનો ?

તે રાત્રે તો, સૂરતથી રાજધાનીમાં દાખલ થતાં જ વાર. હેમાબહેનમાં તો માતા પ્રવેશ્યાં હોય એમ એમનામાં અનેરું જોશ પ્રગટ્યું. રસ્તામાં આવતા દરેક અંતરાયને બબડતાં ને હાથના ધક્કાથી બાજુએ ખસેડતાં, એ તો કોઈ રણચંડીની અદાથી સીટ સુધી પહોંચી ગયાં. ઝપાટાભેર પોતાનું પર્સ બારી પાસેની ખાલી સીટ પર મૂકી અમારા સામાનને સીટ નીચે ગોઠવવાની મથામણ કરતાં રહ્યાં. જેમતેમ બધો સામાન સીંચીને વિજયીની અદાથી બે હાથ કમર પર ગોઠવી એમણે મારી સામે જોઈ સ્માઈલ આપ્યું. ‘ચાલો, પત્યું. ’ ને ફરી એક નજર સામાન પર ને આજુબાજુ, ઉપરનીચે નાંખી સંતોષનો શ્વાસ લીધો. અચાનક બેબાકળાં બની એમણે ચીસ પાડી, ‘હાય હાય ! મારું પર્સ ?’ કોઈ પણ સ્ત્રીનું પર્સ ગુમ થાય એટલે એનો આત્મા થોડી જ વારમાં ક્યાંનો ક્યાં ભટકી આવે ! મેં હેમાબહેનના ભટકતા આત્માને બીજી સીટ પર પડેલા પર્સ પર સ્થિર કર્યો. ‘ આ અહીં કોણે મૂક્યું ?’ મેં ગભરાતાં એક ભાઈ તરફ ઈશારો કર્યો. પેલા ભાઈ તો વગર કારણે તોબરો ચડાવીને દુનિયાભરનો ભાર પોતાના માથે લઈ બેઠેલા તે બોલ્યા, ‘ આ મારી સીટ છે. ’

ખલાસ ! આવી બન્યું ! ‘ હા, તે મેં ક્યાં ના પાડી ? તમે જોઈએ તો તમારી સીટ પર બેસજો, સૂઈ જજો, નાચજો, કૂદજો ને ઘરે પણ લઈ જજો. મેં બે ઘડી પર્સ મૂક્યું તો કયો દલ્લો લૂટાઈ ગયો ?’ હેમાબહેનનો આત્મા બેકાબૂ બન્યો. પરિસ્થિતિ બેકાબૂ ન બને એટલે મેં હેમાબહેનનો હાથ દાબ્યો. પેલા ભાઈ પણ સીટ બાબતે કંઈ સાંભળવા તૈયાર નહોતા.

‘મેં બે મહિના પહેલાં સીટ બુક કરાવેલી. ’

‘અમે તો આખી બોગી જ બુક કરવાના હતાં. અમને હતું જ કે, તમારા જેવા કોઈ ને કોઈ તો ભટકાવાના જ છે પણ આ બહેને ના પાડી. ’ હેમાબહેને તો ઝઘડામાં મને સંડોવી. હું તો ગભરાઈને આમતેમ ફાંફાં મારવા લાગી. આખરે પેલા ભાઈના પાડોશીએ એમને સમજાવી શાંત પાડ્યા, ‘હવે બેસી ગયા ને ? જવા દો, બહેનો સાથે ક્યાં જીભાજોડી કરો છો ?’ (‘પહોંચી નહીં વળાય, માંડી વાળો. ’ બોલવાનું એમણે ટાળ્યું એવું મને કેમ લાગ્યું ?) ખેર, વાત પતી ગઈ આખરે.

થોડી વારમાં ટ્રેન શરુ થઈ અને બધાંએ એકબીજાની સામે ને સીટની ઉપરનીચે ને આજુબાજુ જોવાનું શરુ કર્યું. કામ તો કંઈ હતું નહીં. પેલા સીટવાળા ભાઈ સિવાય બધા પોતપોતાની વાતે લાગ્યા. ગંભીર ચહેરે એ ભાઈએ તો શર્ટ ને પૅંટના ખિસામાંથી વારાફરતી ત્રણ મોબાઈલ કાઢી, એક પછી એક મોબાઈલ પર નંબર લગાવી મોટેમોટેથી મોટીમોટી વાતો ફેંકવા માંડી. (કદાચ એ સાચો હોય તો પણ પરિસ્થિતિ અને એનું મોં એવું હતું કે, એ હેમાબહેન પર રુઆબ છાંટવા માંગતો હોય એવું જ લાગે.) હેમાબહેનના ચહેરાની રેખાઓ તંગ થવા માંડતાં મેં મારા સ્વભાવ વિરુદ્ધ પેલા ભાઈને અમસ્તું જ પૂછ્યું, ‘ક્યાં જવાના– દિલ્હી ?’

એ ભાઈ પણ હેમાબહેન જેવા જ નીકળ્યા ! વાતમાં શૂરા ! એક જ સવાલનો એક જ જવાબ અને તે પણ એક જ અક્ષરમાં કે ડોકું ધુણાવીને આપવામાં એ નો’તા માનતા ! લાંબા પ્રવાસમાં આવી ટુંકાક્ષરી રમતમાં મજા ન આવે,  એ મને અંતાક્ષરી જેવી લાંબી લાંબી વાતોમાં જાણવા મળ્યું. એ ભાઈ સૂરતની કોઈ ટેક્સટાઈલ માર્કેટમાં સાડીની દુકાન ધરાવતા હતા. પત્યું ? હેમાબહેનનો આખો મિજાજ બદલાઈ ગયો.

‘સૂરતની કઈ માર્કેટમાં તમારી સાડીની દુકાન છે ?’ જાણે કંઈ બન્યું જ ન હોય એમ હસતાં હસતાં (!) ઉમેર્યું, ‘અમે આવીએ તો અમને સસ્તામાં સાડી મળે ? (‘તમને તો નહીં જ આપું.’ એવું પેલા ભાઈએ વિચાર્યું હશે.) અમારી સાથે પાડોશણોને, મિત્રોને, સગાંઓને લાવીએ તો બધાંને તમે સસ્તી સાડી આપો ? સાડી ન ગમે તો બદલી આપો ? કેટલાથી કેટલા સુધીની રેઈન્જ છે ? વર્કવાળી રાખો કે ? ડેઈલી વેરની પણ મળે ? (કોની સાથે વેર વાળવું છે ?) સૂટનું કાપડ બીજે કેવું મળે ?........’ એમના પ્રશ્નોનો છેડો પકડવામાં મને સરિયામ નિષ્ફળતા જ મળી. પેલા ભાઈ તો હેમાબહેનને ટપે તેવા નીકળ્યા ! પોતાની દુકાન ને માર્કેટ ને સૂરત ને દિલ્હીની વાતે જે લાગ્યા....લાગ્યા....લાગ્યા.... તે ઠે....ઠ દિલ્હી આવ્યું ત્યાં સુધી એ લોકોની વાતો ચાલી. વચ્ચે વચ્ચે જો કે બાકીના સહપ્રવાસીઓ પણ સગવડ ને રસ મુજબ વાતોમાં આવ–જા કરતા રહ્યા. એ દરમિયાન મેં તો શાંતિથી મારું જમવાનું, ઊંઘવાનું ને વાંચવાનું પતાવ્યું. ટિકિટના પૈસા પણ વસૂલ કરવાના કે નહીં ? એમ તો એ લોકો પણ જમ્યા, પણ શું જમ્યા તે એ લોકો જ જાણે !

ટ્રેનની સફરનો મજાનો અનુભવ લીધા પછી સ્વાભાવિક છે કે, હવાઈ સફરની મજા માણવાનું મન થાય. ને કેમ નહીં ? જો બગાસું ખાતાં મોંમાં પતાસું જ પડવાનું હોય તો હવાઈ સફરમાં શું ખોટું ? અને સફરમાં સહપ્રવાસી વગર શી મજા ? જોકે, સહપ્રવાસી પસંદથી નથી મળતાં, સગાંવહાલાંની જેમ ! આપણો પ્રવાસ આપણા હાથમાં હોય છે. પંખીના માળાને યાદ રાખીએ તો બહુ તકલીફ પડતી નથી. જોઈએ કોણ આવે છે, હેરાન થવા કે કરવા ?