ઘનશ્યામ દેસાઈ એટલે લાલ માટીમાં રાતી કીડીની ચાલે જિંદગીની સફર પૂરી કરીને કોઈને આવજો કહ્યા વિના બૂટ-મોજા પહેર્યા વિના ઉઘાડે પગે અગ્નિના ખોળામાં પોઢી ગયેલો ઉત્તમ સર્જક હતો સર્વોત્તમ મનુષ્ય હતો અને લાજવાબ સંપાદક હતો ઘનશ્યામ ટોળાનો માનવી નહોતો પણ એનામાં ' ટોળુ 'સતત ધબકતું હતું એકદમ લોપ્રોફાઈલ ઇન્સાન હતા એની ચાલ એકલી રખડતી કીડી જેવી હતી હારબંધ ચાલતી કીડીઓના ટોળામાં એને બિલકુલ નાં ફાવે એકલી પોતાની ચાલે ચાલે કોઈને નડે નહિ હા, એને કોઈ છંછેડે તો રાતી કીડી જેવો ચટકો એવો ભરે કે ચામડી ઉપર લાલ ચામ્ભુ પડી જાય ઘનશ્યામની આંખોમાં નિર્દોષ બાળક જેવું વિસ્મય સતત ધિંગામસ્તી કરતુ જોવા મળે એટલે તો ઘનશ્યામે એટલી સુંદર બાળવાર્તાઓ લખી કે એનો દક્ષિણની ભાષાઓમાં અનુવાદ થયો. ઘનશ્યામનો પુત્ર નિરામય શિશુ હતો ત્યારે એ જમવાનો ચોર હતો. એટલે ઘનશ્યામ નિરામયને કોળિયા ભરાવતી વખતે વાર્તાઓ કહેતો હતો. ઘનશ્યામની બાળવાર્તાઓનું આ બેકગ્રાઉડ છે જેનો હું સાક્ષી રહ્યો છું. ગુજરાતી બાળસાહિત્યમાં ઘનશ્યામના આ પ્રદાનની કોઈ નોધ લેવાઈ નથી એ મોટી કમનસીબી છે. અરે, એ વાર્તાઓનું પ્રકાશન નથી બીજું 'ટોળું ' એ ઘનશ્યામની લાજવાબ વાર્તાઓનો સંગ્રહ છે જેની વિદેશની યુનિવર્સીટીમાં ખૂબ ચર્ચાઓ અને સેમિનારો થયા છે પણ ગુજરાતમાં 'ટોળું 'ની વાર્તાઓ વિષે ખંધુ મૌન સેવાય છે. ઘનશ્યામ પોતાના સમયથી સો વર્ષ આગળ જીવતા હતા. એક મજાની વાત કહું તો ઘનશ્યામને ટોળું વાર્તાસંગ્રહ માટે ગુજરાત સરકાર તરફથી જે એવોર્ડ મળ્યો તે એવોર્ડ નાથાલાલ દવે સાથે અર્ધો એવોર્ડ મળ્યો હતો તમારે જો સેન્સ ઓફ હ્યુમર ડેવલપ કરવી હોય તો ગુજરાતના એવોર્ડ વિજેતાઓની યાદી જોઈ જવી જોઈએ ઘનશ્યામનો મિજાજ આધુનિક હતો મીડિયોક્રીટીને વખોડતો નહિ પણ થોડુક હસીને એટલું જ કહે : ' સાલું ખરું ચાલે છે....' ઘનશ્યામ કોઈની નિંદા કરે જ નહિ.કોઈ અભિપ્રાય માગે તો થોડીવાર મૌન રહીને કહે ; જવાદો ને યાર, એમાં પડવા જેવું નથી... કચોરી ખાવી છે ?દવેની કચોરી ખરેખર સારી આવે છે' આમ કહીને ઘનશ્યામ વાત કાપી નાખે

ઘનશ્યામનું કાઠું એવું કે ઉમર દેખાય જ નહિ. બહુ ધીમું બોલે અર્ધી બાયનો ક્રિમ કલરનો બુશકોટ અને સોબર કલરનું પેન્ટ પહેરીને વિચરણ કરતા દેખાય કોઈ ગ્લેમર નહિ ચહેરા ઉપર નિરંતર સ્મિત અને ચકળવકળ કૈક શોધતી આંખો બોલે ઓછું પણ સાંભળે વધુ આટલો મોટો સર્જક -સંપાદક હોવા છતાં એની કોઈ ધાક નહિ કોઈ ગુમાન નહિ પણ એક પ્રસંગ યાદ આવે છે. એકવાર ચંદ્રકાંત બક્ષી આવી ચડ્યા આવતાવેત જ બક્ષીએ એની લાક્ષણિક સ્ટાઈલમાં ઘનશ્યામ તરફ આંગળી ચીંધીને કહ્યું હતું : " હું કોઈનાથી ડરતો નથી પણ ઘનશ્યામની ધાક મારા પર છે." આ સાંભળીને ઘનશ્યામ ખડખડાટ હસી પડતા પછી રૂમાલ આડો રાખીને એકાદ બે છીંક ખાઈ લેતા હતા. અમેરિકાથી મધુરાય મુંબઈ આવ્યો હોય તો એની આંખો ઘનશ્યામને પહેલા શોધે " નવનીત -સમર્પણ " માં મધુરાયની "હરિયો "વાર્તાઓ ઘનશ્યામે જ મધુ પાસેથી કઢાવી હતી નવનીત-સમર્પણ જેવા સાહિત્યિકને ઘનશ્યામે સર્વોચ્ચ કક્ષાએ મૂકી દીધું હતું કારણકે આ સંપાદક સર્જક હતો હરીન્દ્ર દવે અને ઘનશ્યામ જેવા મોટા ગજાના સર્જકોએ નવનીત- સમર્પણને આભ ઓછું પડે એટલી ઊંચાઇ આપી હતી. મુંબઈના કવિ ભીખુ કપોડીયાની એક કાવ્યપંક્તિ ઘનશ્યામ માટે અવશ્ય કહી શકાય : ' તમે ટહુક્યા ને આભ મને ઓછું પડ્યું " જોસેફ મેકવાન જેવા " આંગળીયાત "ના સર્જક એ ઘનશ્યામની શોધ હતી ઘનશ્યામ કવિ નહોતા પણ કવિતાના પારેખ હતા. મારી અને રમેશ પારેખ પાસેથી એમણે શ્રેષ્ઠ ગણાતા કાવ્યો પાછળ પડીને કઢાવ્યા છે સુરેશ દલાલ નિખાલસતાથી કહેતા : " નવનીત-સમર્પણ "માં પ્રસિદ્ધ થતી કવિતાઓ વાંચીને મને કાયમ ફિલ થતું કે હું એ બધા કાવ્યો " કવિતા "માં રી -પ્રિન્ટ કરું " ઘનશ્યામનો આ કરિશ્મા હતો. શાંત કોલાહલ હતો

મુંબઈમાં હું નવોસવો આવ્યો ત્યારે સિક્કાનાર પાસે એક પેઈંગ ગેસ્ટ તરીકે રહેતો હતો અને ઘનશ્યામનું ઘર ચાલીને જઈ શકાય એટલું નજીક હતું ફાકામસ્તીના એ દિવસો હતા.કોઈ સાંજે ભૂખ લાગે ત્યારે ઘનશ્યામને ઘેર પહોંચી જતો અને એમના ભાષાશાસ્ત્રી બેટરહાફ ઊર્મિ દેસાઈ સાચી જોડણી જેવી રસોઈ કરીને જમાડતા મોડી રાત સુધી હું બેસી રહેતો ખૂબ અલકમલકની વાતો થતી ઘનશ્યામ જે વિસ્તારમાં રહેતા હતા તે ઓપેરા હાઉસ બ્રીજ નીચેનો બદનામ વિસ્તાર હતો તવાયફોના અડ્ડા હતા સારંગી, તબલા અને ઘૂંઘરુંના સૂરો રણકી ઊઠતા મોડી રાતે હું મારી રૂમપર જવા નીકળતો ત્યારે રાહદારીઓ મને શકની નજરે જોતા હશે અને વિચારતા હશે કે કેશવ ક્યાં રમી આવ્યા ? બીક પણ લાગતી કે કોને કહું કે " બાઝાર સે નિકલા હૂં, ખરીદાર નહિ હૂં " ઘનશ્યામે મારો આ ભય દૂર કર્યો મારી સાથે એણે સઆદત હસન મન્ટોની કેટલીક વાર્તાઓ વાંચી સાર્ત્ર જેવા સર્જક્ર રચિત " રિસ્પેકટેબલ પ્રોસ્ટીટ્યુટ " ( સન્માનનીય વેશ્યા ) વાંચ્યું મારો અભિગમ સદંતર બદલાઈ ગયો એ દિવસોમાં મેં એક ગીત લખ્યું હતું: " મેં તો તુલસીનું પાંદડું બિયરમાં નાખીને પીધું , મેં તો વેશ્યાના હાથને સીતાનું છૂંદણું દીધું " આ ગીતની ધરપકડ ઘનશ્યામે " સમર્પણ "માટે કરી લીધી

આ વાતને વર્ષો વીતી ગયા પછી હું મહાપાલિકામાં લેન્ગ્વેજ ઓફિસર હતો ત્યારે મારે રેડલાઈટ એરિયાની નિશાળોમાં જવું પડતું હતું કમાટીપુરા અને ફોરાસ રોડની નિશાળોમાં વેશ્યાઓના છોકરાઓ ભણતા હતા પણ મેં જોયું કે વેશ્યાઓની દીકરીઓ નિશાળે આવે જ નહિ ડ્રોપ આઉટ થઇ જાય નિશાળના રજીસ્ટરમાં બાપનું નામ હોય જ નહિ, માતાનું નામ હોય એ માતાઓને સમજાવવા હું અડ્ડાઓ પર ગયો સાંજનો સમય હતો ચમેલીબાઈના અડ્ડા પર ગયો ત્યારે એ માતા કપાસના કાલામાંથી તાજું રૂ કાઢીને દીવાની વાટો વણતી હતી મને જોઇને કહે :" દેખો સાહબ, યહ મેરી ગદ્દી ઔર તકિયામેં રૂઈ ભરા હૈ ઇસકી કોઈ ઈજ્જત નહિ હૈ,બહોત લોગ સો ચૂકે હૈ, દેવ કે પાસ દિયા જલાના હૈ તો ખેતોસે આયા ક્વારા ઈજજતદાર રૂ ચાહિયે બોલો, ક્યાં બૈઠના હૈ ? " હું સાવ ચૂપ થઇ ગયો. મેં માત્ર એટલું જ પૂછ્યું : " આપ અપની બેટી કો સ્કૂલમે કયો નહિ ભેજતી ?" ચમેલીબાઈએ તરત જવાબ આપ્યો :" દેખો સાહબ, મેરી બેટીકો મેં તબલા સારંગી ઔર હાર્મોનિયમસે બચાના ચાહતી હૂં આપ સ્કૂલોમે ગાના બજાના બંધ કરેંગે તબ મેરી બેટી સ્કૂલ જાયેગી " અહીં મારી જીભ સિવાઈ ગઈ. હું તરત ભવનમાં ઘનશ્યામ પાસે આવ્યો ત્યારે ભવનમાં સંગીતના વર્ગો ચાલતા હતા તબલા,હાર્મોનિયમના સૂરો રેલાતા હતા એ ક્ષણોમાં મેં ઘનશ્યામ પાસે જઈને કોઠો ઠાલવ્યો ત્યારે ઘનશ્યામે ચશ્માને ઘરામાં મૂકતા એટલો જ પ્રતિભાવ આપ્યો : " સાલ્લુ, ખરું ચાલે છે." ઘનશ્યામની લાંબી બિમારીમાં ભારતીય વિદ્યાભવને જે માવજતથી આ સર્જકની સંભાળ લીધી તે અનન્ય હતી. ઘનશ્યામ મૃત્યુ પામ્યા ત્યારે મારા મોઢામાંથી એ જ વાક્ય સારી પડ્યું : " સાલ્લુ, ખરું ચાલે છે "